Ebook: Жива историjа: раскажувања за историjата на Пелагониjа и Мариово (1856 - 1950) со преданиjа за населени места

ПРЕДГОВОР
Под магловитото петно на минатото се кријат безброј судбини
на луѓе, семејства и народи. Тие се парчиња од долгата историја на човештвото, која се прекршувала преку грбот на генерациите што изминале и која оставала длабоки траги во нивниот дух. Многу од тие
поситни и покрупни парчиња историја ќе останат скриени во напластените слоеви на времето, незабележани во никаков документ, избришани од сеќавањето на народниот ум. Само еден мал дел од нив ќе ја
имаат среќата да поттикнат нечиј ум и нечија рака да бидат запишани
на хартија, можеби, втиснати во некоја современа форма на меморија
и така да станат дел од вкупното сеќавање на човекот за долгиот
изминат пат на биолошката егзистенција и цивилизацијата.
Народот е жив сведок на историските настани. Тие се прекршувале преку неговиот грб, се преживувале, се прецедувале преку неговиот дух и се претворале во колективно сеќавање. Оттука во предание, во историја која тече низ недогледните пространства на народниот дух. Затоа, можеби токму историјата запишана директно од народното сеќавање е историја која има вистински корен во подлогата на
која се случувала, која не прекинува да тече, да се случува и преживува, да се проблематизира и политизира, вистински да живее. Да биде
жива историја. Во запишаните раскажувања од големиот број соговорници на Томе Велјаноски ќе сретнете голем број судбини, семејни драми, тешки трагедии на личности и семејства, предизвикани од историските непогодности, ропства, војни и терори. Приказните се “прелеваат” во двете големи области Пелагонија и Мариово кои, иако поделени со долгата и разиграна Селечка Планина, сепак имаат заедничка
5судбина низ милениумите и вековите, нераскинливо физички и духовно поврзани, со историски, културни и демографски врски. Поседувајќи непојмливо долг културен опстој, исполнет со бурни историски
собитија, овие два области од комплексниот македонски простор во
себе кријат вистински цивилизациски вредности, “клучеви” на општоцивилизациски мистерии.
Периодот кој е застапен во книгата “Жива историја” е втората
половина на 19 и првата половина на 20 век. Тоа е период кој е трагичен за Македонија и Македонците, зашто е исполнет со безброј страдања, борби и востанија за ослободување на македонскиот народ од
турското ропство, но и војни, кои, главно, не се во интерес на Македонците, туку тие се само нивни жртви, а нивната земја Македонија е
арена каде што се случуваат пресметките меѓу големите светски фактори. Од сите несреќи, кои му се случиле на македонскиот народ, можеби најголемата е надворешното мешање и силните странски пропаганди, чиј резултат е раскинување на единственото тело на Македонија, раскинување на нејзината територија, на нејзината култура и најтрагичното, на нејзиниот единствен дух. Тоа кулминира за време на Балканските војни кога, наместо ослободување од долговековното турско
ропство, на македонскиот народ му се наметнува друго ропство, српско, грчко, бугарско. Делењето на земјата меѓу трите соседни земји
непојмливо ја зголемува македонската трагедија и остава трајни
последици кои се провлекуваат до најновите времиња. Во книгата
“Жива историја” на Томе Велјаноски последиците јасно се гледаат во
“живите” приказни на големиот број раскажувачи врзани за судбината
на делот од македонскиот народ кој живее на просторот на Пелагонија
и Мариово. Надворешните влијанија и пропаганди во настаните за кои
се раскажува овде се пројавуваат во својата автентична форма, покажувајќи ја својата чудовишна немилосрдност, пораснати во страшни
чудовишта, кои го разјадуваат ткивото на македонското тело и дух.
Раскажувачите се, многу често, директни учесници во настаните, носители на страдањата, жртви на злосторствата, сведоци и учесници во востанијата, револуционерните борби, семејните трагедии
поттикнати од политичките, општествените и идеолошките услови и
со тоа ни даваат жива слика за целокупната ситуација на просторот на
Пелагонија и Мариово во текот на еден век. Преку пренесените раскажувања, авторот не враќа во нашето минато и не поттикнува да се
соживееме со веќе изминатиот живот на личностите и семејствата, и
на цели семејни заедници зафатени во виорот на немилосрдните наста-
6ни, под тешкиот јарем кој им го наметнале поробувачите, асимилаторите, дивите војски и немилосрдните банди. Приказната тече и зрачи
со својата свежина на пренесеното изживеано, а тагата помешана со
револт и незгаслива желба за слобода, која провејува по секое ново
страдање, по секое ново разнебитување, неодминливо го подзема и
читателот. Во целиот раскажувачки корпус предизвикуваат восхит
ретките изблици на радост, кои и во најпогромните моменти можат да
се воочат во жилавите македонски семејства од времето на ропството
и пропагандно-асимилаторските атакувања врз македонското ткиво.
Во книгата “Жива историја” на Томе Велјаноски се среќава
целото време на еден макотрпен век од завршувањето на Кримската
војна во 1856, година, до воведувањето на колективите во педесеттите
години на 20 век. По Кримската војна Македонија ја преплавува уште
едно зло, олицетворено во наездата на кримските Татари и на Черкезите, кои здружени во многубројни банди, немолосрдно го грабаат, мачат и понижуваат христијанскиот дел од населението. Нив овде ги среќаваме и во Пелагонија, посебно во селата од нејзиниот источен раб,
како што се Марул, Бонче и др. Надоврзувајќи се на нивното доаѓање
од Крим на Балканот со турската војска која се враќа од војната со
Русија авторот не пренесува директно на нашите простори, каде тие се
покажуваат со целата своја немилосрдност.
Ниту годините и децениите што следуваат не му носат многу
добро на населението од споменатите области. Бандите и злосторниците постојано се присутни. Демнат по патиштата, напаѓаат по селата,
влегуваат во семејствата, посегнуваат по имотите, по животите и по
честа на мирните христијани. Се појавува отпор, некогаш спонтан револт и спротивставување на напаста, но и поорганизирани облици на
реакција, до свесно организирање со јасна цел за ослободување од
поробувачите. Во “Жива историја” ги среќаваме и познатите личности, како што се: Диме Чакре од Прилеп, легендарниот војвода Толе
Паша од Крушевица, Мариово, војводата Петре Ацев од Ореовец,
Прилепско, горостасниот револуционер Никола Каранџулов, Христо
Оклев Попето и Крсте Гермов Шакир од Прилеп и многу други бескомпромисни борци против неправдата и заштитници на невиното
христијанско население од злосторниците, како што се: Јашар - бег од
селото Мало Рувци, Муса Пеливанот - Питуличарот од Мусинци,
Битолско, бегот Амдија Лазески од Марул, Суљо Пушка од Долнени и
др. Во книгата ќе сретнеме и голем број македонски борци против
неправдата, чии имиња, помалку или повеќе, се заборавени, па дури и
7такви кои историјата неправедно сосема ги запоставила. Во овој ред се
Корун Кукларо од селото Бонче, Ристе Цоце од Подмол, Боне Котески од Подмол, Јован Волчев од Врбјани, Прилепско, Богоја Симијан
од Жван, Демирхисарско, Атанас Џамо од Прилепец, Прилепско и
многу други личности, кои се дел од историјата на овој крај и на Македонија воопшто. Посебно место во книгата има големиот број семејства од пелагониските и мариовските села, кои ги опишуваат раскажувачите на Томе Велјаноски, за кои авторот обезбедил опис дури и
на цели семејни стебла, во кои сегашните генерации можат да си ги
пронајдат своите поблиски и подалечни предци. Тука се семејствата на
Дамјановци, Таневци, Колевци, Гулабовци и др. од Марул, Бешлаковци и Цоцевци од Подмол, Јаневци и Кукларовци од Бонче, Грујовци и
Степановци од Лопатица, Бошевци, Писокалците од Чумово и многу
други, за кои авторот ни донесува голем број информации.
Богатството на содржините во оваа книга е мошне големо. Во
неа се содржани преданија за имињата и населувањето на голем број
населени места во Пелагонија и Мариово, меѓу кои и за градовите
Прилеп и Битола, а во делот за преданијата е сместено и преданието
за градот Кочани и доаѓањето на оризот во Кочанско. Опишани се
голем број локалитети и места на кои се случувале опишаните настани, често проследени со преданија за настанувањето на нивните имиња, како и многу географски податоци за областите во кои се одвиваат дејствата. На крајот, во книгата среќаваме опис на еден интересен
христијански обичај каков што е Покрсти во селото Чумово, а слични
описи на свадбени и други обичаи среќаваме низ целата книга, посебно во раскажувањата за семејните настани и драми. Мораме да истакнеме дека оваа книга во себе крие многу вредности кои ќе почнат да
“зрачат” веднаш по “доаѓањето на свет” на овој вреден труд, кој го
вбројуваме во редот на комплексните дела произлезени од незгасливиот творечки народен гениј, чија вредност авторот Томе Велјаноски
успеал да ја согледа и несебично да вложи немерливо количество труд
и драгоцено време за да го оформи ова дело. Комплексноста на содржините ќе побуди интерес и кај научната јавност од повеќе области,
како содржина која заслужува да се истражува, како патоказ за насока на истражувањето и сл. Течното раскажување на настаните, кое
преовладува во книгата, уште повеќе ќе придонесе за нејзиното прифаќање од широката читателска публика.
Т.Д.