Ebook: Јазикот наш денешен

ПРЕДГОВОР
Изминаа пет години * од појавувањето на првата
книга „Јазикот наш денешен". Вторава можеше да
биде подготвена и дадена во печат барем пред две
години, зашто основата и беше тука и готова. Тоа се
— како и на првата — главно, работите што се објавуваа во рубриката „Јазично катче“ (на в. Нова
Македонија), како и некои објавени во нашите списанија „Македонски јазик ‘ и „Литературен збор", а
посветени на прашања што имаат и практичен карак-
* Сакаме овде да остане одбележан еден момент. Книгава, во машинопис, беше готова при крајот на 1973 година
и и беше предложена за издавање на Издавачката куќа
„Наша книга“ (Скопје), бидејќи во нејзино издание излезе
и првата книга. Тогаш е напишан и овој предговор. „Наша
книга“ го прифати предлогот и ја внесе во својот план за
1974 година, кој беше објавен и на повеќе места во печатот.
Некаде во месец мај, истата 1974 година, ни беше речено
од најодговорното место на Куќата дека е предвидено оваа
книга да влезе во печат меѓу првите, дека е земена во најтесниот избор. Толку повеќе што и беше веќе предадена готова
за печат, во машинопис, меѓу првите за таа година. Се поставувало само прашањето дали да се даде на рецензија и
кому да се даде. По 15—20 дена, меѓутоа, на нашето повторно интересирање за случајот, ни беше одговорено дека
„засега“ не ќе можат да пристапат кон издавање на книгата
поради недостиг на средства.
Потоа се обративме до Управниот одбор на Сојузот на
друштвата за македонски јазик и литература со предлог овој
Сојуз да биде издавач на книгата (во рамките на неговата
едиција „Литературен збор“). Предлогот беше прифатен, беа
побарани средства од соодветните заедници (на научните дејности и на културата), на барањето се одговори позитивно
и така се овозможи, иако со задоцнување од речиси две
години, издавањето и на оваа втора книга на „Јазикот наш
денешен" — за што им остануваме длабоко благодарни и на
двете страни.
5тер или што завлегуваат во областа на литературнојазичната норма воопшто. Ред други работни ангажмани на авторот, меѓутоа, го оневозможија побрзото
приготвување на оваа, втора книга. Затоа, пак, таа
излезе скоро двојно поголема од првата.
Како што ќе забележи читателот, карактерот и
физиономијата на оваа книга си остануваат исти како
и на првата, што произлегува од еднаквиот карактер
на материјалот разработуван во неа и од истата нејзина намена. И овде ќе ги најдеме двата главни дела
од првата книга, а имено: насловот „Македонскиот литературен јазик и неговата норма", како дел во кој
се разгледуваат, од теоретски аспект, некои прашања
на литературнојазичната норма воопшто и на нормите на македонскиот јазик посебно — и насловот
„Практична проблематика на македонскиот литературен јазик", како дел посветен на разработката на
најразлични прашања, од синтаксички до лексички,
поврзани директно со јазичната практика и со установувањето, настанувањето, развојот и менувањето на
литературнојазичните норми во денешната жива јазична стварност. Согласно со тоа, овој втор дел е
поделен на раздели: Синтакса и стил, Фонетика (а
можеби е посоодветно да се каже: Фонологија — со
оглед на аспектот од кој се разгледуваат почесто некои гласовни појави) и правопис, Морфологија и
зборообразување, Аексика и фразеологија — и посесебен раздел посветен на прашања сврзани со нашите
лични и други имиња, Ономастика. Тоа се свушност
истите пет раздели што ги имаме и во вториот дел на
првата книга, со таа разлика што вториот и третиот
во оваа си ги разменија местата и што на морфологијата и го додадовме зборообразувањето, а на лексиката — фразеологијата, со стремеж донекаде да ги
пооформиме како раздели, а со самото тоа да ја пооформиме и физиономијата на книгата.
Мораме сепак да се согласиме дека оваа формална, надворешна поделба не е толку строго спроведена
на материјалот и содржински. Од таа гледна точка
можат да паднат и критички забелешки од страна
на оние што држат многу до тоа. Нам пак, тоа нешто
само по себе, некако, ни се наметнуваше. Таков беше
и карактерот на написите што ја составуваат О1сновата
6на оваа книга, карактерот на прашањата што се поставуваат и што се третираат во нив и начинот на
кој се третираагг, обусловен од нивната намена. Оттаму произлегува извесно содржинско испреплетување на прашањата и овдека: кај зборообразувањето, на
пример, се зафаќаат и некои прашања чисто лексички, кај лексиката — и зборообразувачки, кај именките ќе се најде и некоја забелешка за оваа или онаа
придавка, за овој или оној прилог, глагол и сл., а и
обратно— и така натаму. Просто не сакавме да го напуштиме карактерот на споменатите написи, ни начинот на разработката на прашањата, па дури ни интонацијата на таа разработка и на тие написи воопшто,
објвувани во Катчето. Тоа ни се гледа некако поцелесообразно и посогласно со желбата што ја изразија некои читатели па можеби дури и пофункционално. Ке
си дозволиме да ја илустрираме таа желба со зборовите на еден од нив: ,,Ми се чини — пишуваше тој
(Б. Ставрески, од Битола, бивш офицер на ЈНА) —
дека написите во рубриката Јазично катче имаат голема вредност не само за нас Македонците, но сепак
првенствено за нас. Затоа од името на сите заинтересирани Ве молам настојувајте форматот на написите
да биде секогаш ист за да можат тие да се собираат
и да се средуваат'.
Тој формат, меѓутоа, од овие или оние причини,
не остана секогаш ист. Лично ни е познато, пак, дека
има такви читатели што ги собираат написите од Катчето, и тоа не само овде кај нас, туку и надвор од
нашава земја (наши луѓе или пак слависти што се интересираат за макдонскиот јазик). Затоа сега книгава, ваква каква што е, ќе може да ја задоволи и таа
нивна желба и потреба подобро отколку исечоците од
весникот. Навистина овде не е дадено се што се појавувало во рубриката, ниту на сосем ист начин. Сепак главното е зачувано. По правило, не ги именуваме овде ни читателите што ги поставувале прашањата, освен овде-онде понекој. Наместо тоа, при одделни написи стои: „еден наш читател" „прашање на
читателот' и сл. Но тоа „еден читател" не е никаква
измислица. Тој е конкретно именуван во соодветниот
напис во Катчето.
7Ваквиот карактер на овие книги и ваквата нивна
намена може во одделни случаи да даде повод а и
можност да се стават тие некаде надвор од секоја
научна дејност и од секој научен интерес, некаде во
областа на чистата рутина — согласно, се разбира, со
определени концепции за научната дејност и за формите низ кои се остварува таа. Но тоа е работа на
оценувачот и на неговото право да оценува. Авторот
на овие книги, пак, чувствува задоволство што својот
стручен и научен интерес и својата дејност како стручен и научен работник може да ги манифестира и
да ги реализира и низ една ваква форма, верувајќи
дека и на овој посебен и конкретен начин завлегува
и во некои поопшти лингвистички прашања.
Карактерот на проблематиката што се третира
овде и начинот на кој таа се третира најдобро ги изразуваат не само задачите што сме си ги поставиле во
тој поглед туку и ставовите и сфаќањата што ги имаме по некои такви прашања,
Една од тие задачи се изразува низ нашиот стремеж да дадеме динамична слика на развојот на македонскиот литературен јазик и на неговите норми во
определен период; или, поинаку кажано, жива (филмска, кинематографска) слика на динамиката на тој
развој. Ние го зафаќаме прашањето на нормите во
нивниот живот, земајќи ги во нивното настанување,
стабилизирање, понатамошно развивање и менување
— значи, во нивната динамика. Занимавајќи се со најразлични прашања што произлегуваат од самата јазична стварност и јазична практика, а што ги поставуваат луѓе од таа практика, ние, и без да сакаме,
правиме еден попис на живата современа проблематика на јазикот, на јазичните појави (лексички и други) и развојните потреби на јазичниот израз што се
поставуваат како практични проблеми. Самиот тој
попис, ако за ништо друго, ќе може да му послужи
утре на историчарот на нашиот литературен јазик
како документ што ќе ја пополнува сликата на тој
јазик во даден момевт. Но се разбира дека не се останува и не може да се остане во случајов само на тој
попис. Од нас се бара понатаму: опис, разработка, објаонување, па и оценување на појавите во нивниот
живот и во нивната перспектива; решавање на ново-
8појавените проблеми и сл. А тоа значи да се истражуваат и објаснуваат условите и најразличните фактори,
□бјективни и субјективни, лингвистички и вонлингвистички, што доведуваат до нив и што го овозможуваат или оневозможуваат тој живот. И не дури ни
само тоа: ние неизбежно се судираме и со прашањето
за свесната интервенција во развојот на литературнојазичните норми, за учеството во нивното изградување
и свесниот придонес во нивниот развој. Се судираме,
значи, и практично со проблемот на „јазичната иднина“ и за „свесното планирање (ние би рекле: насочување) на јазичниот развиток проблем што се уште
не ужива популарност во науката за јазикот и најчесто се разгледува како ненаучен. Завлегуваме, всушност, во еден посебен зародишен раздел на лингвистиката, наречен засега (од некои советски лингвисти)
ортологија, „пред која — според зборовите на еден
од тие лингвисти — се поставува задачата да ги оцени
развојните тенденции на (литературнојазичната) норма“, а низ која, според нас, ќе се изрази и еден нов
однос кон литературниот јазик и кон неговиот развој. Тој раздел е на пат да се развие во посебна лингвистичка дисциплина.
Понатаму, низ разните конкретни прашања на нашиот современ литературен јазик и на неговите норми, нужно завлегуваме и во прашањето за меѓујазичните контакти и влијанија, т.е. нужно наоѓа тоа извесен третман и многубројни илустрации. Конкретно,
овде е најмногу зафатено прашањето за влијанието на
српскохрватскиот јазик врз македонскиот. На соодветен начин тоа се третира низ разни конкретни примери, претставувајќи ни се како прашање од посебен
карактер (поради сестраноста на самото влијание), кое
заслужува да стане и, секако, ќе стане предмет на позадлабочен интерес на нашата наука за јазикот. Зашто низ тој феномен наоѓаат израз и некои законитости на јазичниот развиток воошпто. Но зафатено е,
исто така, и влијанието на бугарскиот, па и на рускиот јазик, како и на други јазици — во еден или
друг случај, во едно или друго време, под едни или
други услови.
Оние што го следеле Катчето веќе знаат дека не
се работи само за објаснување на некои установени
9решенија и прашања (правописни и други), ами за,
ваква или таква, разработка на ред актуелни јазични
прашања од видот на оние што ги истакнавме погоре;
се работи понатаму и за изнаоѓање на решенија на ред
НО1ВИ прашања од развојот на нашата литературнојазична норма (да се сетиме само на најсвежиот пример во врска со зборовите „вработи", „вработување"
итн., па на спојот „политика на неврзување", „неврзани земји“ итн., итн.).
Оправданоста на ваков пристап кон јазичната проблематика, изразен низ Катчето, ја потврди самото
време. Катчето веќе ќе наполни десет години успешен
живот. И не ја изгубило уште виталноста. Тоа покажува дека сме ги заинтересирале читателите, кои и го
хранат тоа Качте со своите прашања и со својот интерес. Тоа секогаш и се опирало токму на нив. Нивниот интерес ја даде, во основата, и оваа втора, книга,
во ваков вид. Да се надеваме дека тој ќе ја овозможи и ќе ја побара и појавата на третата.
Скопје, декември 1973 А в т о р о т
10