Ebook: Kurs językoznawstwa ogólnego

przekł. Krystyna Kasprzyk. — Warszawa: Pánstwowe wydawn. naukowe, 1961. — 262 s.Klasyczna pozycja w dziedzinie językoznawstwa.´Wielkie znaczenie de Saussure’a dla rozwoju nauki o języku wiąże się przede wszystkim z faktem, że przeciwstawił on językoznawstwu dziewiętnastowiecznemu (opanowanemu niemal wyłącznie przez problematykę historyczno-porównawczą), własną koncepcję językoznawstwa, w której centralne miejsce wyznaczył zagadnieniom synchronicznym, które zaczęły przeważać w językoznawstwie XX-wiecznym. De Saussure rozróżnił synchronię i diachronię, a nadrzędną rolę przypisywał synchronii ze względu na funkcjonalny charakter języka – danym językiem można się posługiwać doskonale, nie znając jego poprzednich stadiów rozwojowych.
De Saussure traktował język jako zjawisko społeczne. Nauka XIX wieczna traktowała społeczeństwo jako zjawisko pochodne w stosunku do innych zjawisk. Pozytywiści widzieli w społeczeństwie tylko sumę jednostek ludzkich, natomiast idealiści zwyczaje, prawo, państwo interpretowali w kategoriach wytworu umysłów jednostek ludzkich, a zarazem także jako zjawiska wtórne. Przeciwko takiemu stanowisku wystąpił de Saussure, który twierdził, że dla ludzi społeczeństwo nie jest tylko sumą działalności jednostek, ale rzeczywistością prymarną. Badania muszą być więc prowadzona w kategoriach społecznych. Zdaniem de Saussure’a właśnie język jako system ma być przedmiotem badań ściśle językoznawczych, które nazywa językoznawstwem wewnętrznym. W mowie występują różne aspekty: fizyczno-akustyczny, psychologiczny, fizjologiczny, ale tylko badanie języka jako systemu może uczynić z językoznawstwa naukę autonomiczną.
Podstawowym problemem dla de Saussure’a była definicja języka. W obrębie zjawisk związanych z mową, które obejmuje ogólną nazwą „langage, wyróżnia „langue (=język) i „parole (= mówienie). Wg niego, język jest różny od mówienia. Język (=langue) to to, co jest wspólne dla całej społeczności językowej i tym samym niezależne od poszczególnych jej członków, choć jest zdeponowane w umyśle każdego użytkownika języka. Język w tym ujęciu ma charakter nie tylko społeczny, ale i abstrakcyjny i przeciwstawia się mówieniu jako zjawisku jednostkowemu i konkretnemu. Mówienie jest realizacją języka.
Język jest dla de Saussure’a systemem znaków. W znaku językowym widzi on jedność strony oznaczającej (=signifiant) i strony oznaczanej (=signifie). Język pojmuje on psychologicznie. W signifie chodzi o pojęcie, a w signifiant o wyobrażenie formy dźwiękowej. Tylko połączenie tych dwóch stron daje znak językowy, żadnej z nich oddzielnie nie można z nim identyfikować. Dla de Saussure’a ważne było ścisłe współdziałanie teorii języka i semiologii. Z jego inspiracji wszystkie nurty strukturalistyczne w teorii literatury przybrały konsekwentnie orientację semiologiczną, traktując dzieło literackie jako specyficzny twór znakowy.
Teoria de Saussure’a dała początek strukturalizmowi, kierunkowi współczesnego literaturoznawstwa, ukształtowanemu po 1930 roku. Nawiązywał on do wcześniejszych badań metodologicznych rosyjskich formalistów. Polemizował z genetyzmem w badaniach literackich. Swoje założenia najbardziej wyraziście uzyskał w latach
30. i
40. w badaniach szkoły praskiej (Jakobson, Mukarovsky, Bogatyriew, Vodicka). Obejmował zagadnienia związane z teorią języka poetyckiego, wersologii, stylistyki, semantyki, socjologii i historii literatury. Poza literaturoznawstwem interesowali się oni także folklorem, innymi dyscyplinami sztuki (malarstwo, architektura, teatr, film) i ogólnie rozumianą estetyką.
Wg strukturalistów w utworze literackim przeważa funkcja estetyczna, która wyznacza porządek hierarchiczny jego elementów. Nie robi tego funkcja poznawcza, ekspresywna czy impresywna. Każdy, nawet najdrobniejszy element struktury dzieła, jest nacechowany znaczeniowo. Wypowiedź literacka realizuje system języka poetyckiego, który powinniśmy interpretować w odniesieniu do systemu ogólnego i do tradycji literackiej. Utwór literacki jest także składnikiem sytuacji komunikacyjnej (twórca – czytelnik). Struktura dzieła ma charakter dynamiczny (trzyma w napięciu). Celem badacza jest synchroniczny opis samej struktury, np. systemu wersyfikacyjnego.
Tendencje te były żywe głównie w krajach słowiańskich. Po wojnie rozpowszechniły się w Stanach Zjednoczonych (Jakobson). Przede wszystkim strukturalizm pozostawał w ścisłym związku z semiologią. W powojennym polskim literaturoznawstwie rozwijał się do lat
50. i nawiązywał do międzywojnia (Mayenowa, Głowiński, Sławiński, Ziomek). Znalazł swe odbicie na różnych polach badań, wpłynął również na nauczanie polonistyczne.